Ο Νίκος Καζαντζάκης αποτελεί ίσως την πιο ξεχωριστή προσωπικότητα ανάμεσα στους Έλληνες λογοτέχνες. Ο ψυχισμός του, επηρεασμένος από τη δίψα για γνώση και το πάθος για ζωή, αποτυπώνει στο χαρτί την έντονη, αγωνιώδη αναζήτηση για ένα μη συμβατικό πρότυπο ζωής. Η φιλοσοφία του περιστρέφεται γύρω από τις λέξεις αγώνας και ανάβαση. Ο ίδιος ωστόσο ως διανοητής δεν έζησε ότι περιγράφει περισσότερο στα έργα του,τη δράση, αφού επέλεξε να ζήσει μια απομονωμένη μοναχική ζωή.
Γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης το 1883 και επηρεάστηκε έντονα από το εθνικιστικό κλίμα που επικράτησε κατά τους απελευθερωτικούς αγώνες της Κρήτης όπου συμμετείχε ως εθελοντής.Η παιδεία του, πολυδιάστατη (ευρωπαϊκή, ασιατική, αφρικανική), τροφοδοτημένη από πολλές πηγές καταγράφεται μέσα στα έργα του μέσω της ανομοιογένειάς του η οποία τα καθιστά μοναδικής αξίας έργο. Η ιδεολογία του χαρακτηρίζεται από μετατοπίσεις: από τον πόθο μιας πλήρους ζωής στον βουδισμό, από τον Λένιν στους προφήτες του τέλους του πολιτισμού, από την αισιοδοξία της επανάστασης στον ηρωικό πεσιμισμό του Νίτσε.
Βασική και διαχρονική πεποίθηση του αποτελεί το επερχόμενο τέλος του αστικού πολιτισμού ως αναγκαία προϋπόθεση για να κάνει βήματα μπροστά η ανθρωπότητα. Ήδη από την εποχή της διατριβής του για τον Νίτσε (1909) έβλεπε «προμήνυμα σεισμού μέλλοντος ν' ανατρέψει την σημερινήν κοινωνίαν και Πολιτείαν, ων αι βάσεις, αποκαλυφθείσαι, κατεδείχθησαν σαθραί και αντικαταστέαι». Η πίστη του αυτή αποκτά επαναστατική βάση και παίρνει συγκεκριμένο περιεχόμενο μετά την εμπειρία του πρώτου παγκοσμίου πολέμου και τη γνωριμία της νικημένης και πεινασμένης Γερμανίας με τους μεγάλους ταξικούς αγώνες του προλεταριάτου της. Ο Καζαντζάκης δε μένει στην παρακμή αλλά προσδοκά τη «δημιουργία ενός νέου πολιτισμού».
Στην «Ασκητική» και την «Οδύσσεια», τους δύο άξονες που στηρίζουν το λογοτεχνικό και κοσμοθεωρητικό του οικοδόμημα οραματίζεται τον «νέο άνθρωπο». Τα έργα αυτά συλλαμβάνονται κατά τις επισκέψεις του στη Γερμανία και τη Σοβιετική Ενωση. Οι ταξικοί αγώνες της Γερμανίας και οι Εβραίοι κομμουνιστές που συναναστρέφεται ο Καζαντζάκης, τον κάνουν για πρώτη φορά να αισθάνεται ότι η ζωή του έχει σκοπό και πέρα από την πνευματική του αγωνία αρχίζει να δραστηριοποιείται. Έτσι, γύρω στο 1926 κάνει μια απόπειρα παράνομης δράσης στην Κρήτη με ντόπιους κομμουνιστές, από την οποία έχουμε την «Απολογία», έργο το οποίο ο ίδιος χαρακτηρίζει ως «υπόμνημα που υπέβαλα στην Ανακριτική αρχή Ηρακλείου στα 1924 όταν με συνέλαβαν ως κομμουνιστή».
Στην «Ασκητική», που δημοσιεύτηκε το 1927καταγράφεται η οργή και η αποφασιστικότητα για αλλαγή που είχε ο Ελληνικός λαός κατά την περίοδο του μεσοπολέμου: «μισούμε, δε βολευόμαστε, είμαστε άδικοι, σκληροί...», «Φωτιά! Να το μέγα χρέος μας σήμερα» και «πόλεμος εναντίον των απίστων. Άπιστοι είναι οι ευχαριστημένοι, οι χορτασμένοι, οι στείροι».
Ο Καζαντζάκης θεωρεί πρότυπα της ανθρωπότητας ανάμεσα σε άλλους τον Όμηρο, τον Σαίξπηρ, τον Νίτσε, τον Λένιν, τον Γκρέκο, αφού θεωρεί πως αυτοί είναι συνεχιστές του έργου του θεού. Για την εποχή του όμως, πιστεύει ότι οι νέοι «σωτήρες» είναι η τάξη των «χερομάχων». «Σήμερα», λέει, «ο θεός είναι αργάτης, αγριεμένος από τον κάματο, από την οργή κι από την πείνα».
Στην «Οδύσσεια», ο καζαντζακικός Οδυσσέας δεν είναι ένας νέος εθνικός ήρωας. Είναι ένας αντάρτης που παλεύει όχι μόνο για τη χώρα του αλλά για όλη τη γη. Μετέχει σε εργατική επανάσταση στην Αίγυπτο όπου ηγείται ο επαναστάτης Νείλος (ένας αναγραμματισμός του Λένιν) και πρωταγωνιστεί η Οβριά Ράλα, μια τρυφερή μνήμη της Ρόζας Λούξεμπουργκ.
Στα μυθιστορήματά του καταγράφονται οι εμπειρίες της σύγχρονης ιστορίας και σε αυτά πρωταγωνιστής είναι ο λαός όπως τον είχαν αναδείξει οι απελευθερωτικοί και κοινωνικοί αγώνες της δεκαετίας του 1940. Το πρώτο, από τα επτά συνολικά μυθιστορήματα που έγραψε, «Ο Βίος και η πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» είναι μια κοινωνική αναπαράσταση της Ελλάδας της δεκαετίας του 1940 και ύμνος προς ένα ήρωα ταυτισμένο με τον αυθεντικό Έλληνα. Στο «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται» παραλληλίζει την Μεγάλη ιδέα με τον εμφύλιο πόλεμο ενώ στις «Αδερφοφάδες» εξιστορεί τα ίδια τα γεγονότα του Εμφυλίου.
O Καζαντζάκης είναι μοναδικός στο είδος του αφού βγαίνει από το εθνικό όριο της τέχνης και της εποχής του, καθώς είχε τη φιλοδοξία να ανταγωνιστεί τις «κορυφές» της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Τα έργα του έχουν μεταφραστεί περισσότερο από κάθε άλλο Έλληνα συγγραφέα. Στα 74 του χρόνια κατάφερε μέσα από καλλιτεχνικές μορφές να καταγράψει ηρωικά πρότυπα ζωής και να περιγράψει το νέο κόσμο όπως ο ίδιος προσδοκούσε, με συνεχή αγώνα και πρόοδο.
Ελένη Ευαγόρου
Μέλος ΚΣ ΕΔΟΝ
Μέλος Κεντρικού Πολιτιστικού Γραφείου