Ένας παραλληλισμός εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι το κοινό φαινόμενο που έχουν τα κυπριακά και τα αρχαιά ισπανικά, όπως και πολλές άλλες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες. Το φαινόμενο ουράνωση ή ουρανικοποίηση είναι η αιτία που λέμε «τζαι» και «τζ̆ύρης», όμως την ίδια στιγμή λέμε «καπέλλο, κούππα, κορούα». Έχετε αναρωτηθεί γιατί υπάρχουν αυτές οι εναλλαγές σε κάποιες κυπριακές λέξεις και σε κάποιες όχι;
Ας ξεκινήσουμε με την κυπριακή διάλεκτο. Γραπτές πηγές της μεσαιωνικής κυπριακής (όπως το Χρονικό του Λεόντιου Μαχαιρά του 15ου αιώνα) μαρτυρούν ότι ήδη από τότε τα ουρανικά σύμφωνα [ç] και [c] υπέστησαν μια καινούργια τροπή. Τα σύμφωνα αυτά τράπηκαν σε «παχιά συριστικά»: το κερί έγινε τζ̆ερι, ο κύρης έγινε τζ̆ύρης. Με τον ίδιο τρόπο προέκυψαν και αρκετοί άλλοι τύποι της κυπριακής.
Συνήθως η ουράνωση γίνεται μόνο στα πρόσθια φωνήεντα, αυτά που «χαμογελούν» [e] [i], σε αντίθεση με αυτά που «φωνάζουν» [α] [u] [o]. Με πιο απλά λόγια, όταν τα φωνήεντα είναι κοντά στον ουρανίσκο, είναι πιο επιρρεπής να γίνουν σύμφωνα ή να υπάρξει αλλαγή. Το σύμφωνο γεννιέται από το εμπόδιο που θα συναντήσει ο αέρας που φεύγει από το στόμα. Άρα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η φωνητική αλλαγή στην κυπριακή γλώσσα ήταν βιολογικά αναμενόμενη. Δεν είναι τυχαίο που στις υπόλοιπες γλώσσες (π.χ.: πορτογαλικά, ισπανικά, κ.τ.λ.) το [c] που ακολουθείτε από [e] [i] υπέστη φωνητικές τροποποιήσεις.
Τώρα θα ταξιδέψουμε στην αντίπερα όχθη της Μεσογείου και θα πάμε πίσω στα πρώτα βήματα της Ισπανικής Γλώσσας περίπου το 1110 π.Χ., όπου τα λατινικά άρχισαν να «φθείρονται» και να μετατρέπονται σε δημώδη ή λαϊκά λατινικά. Πιο κάτω βλέπουμε την εξέλιξη της λέξης «κοντά» στα λατινικά, η οποία προφέρεται [κίρκα]. Με την πάροδο του χρόνου πήρε τη μορφή που έχουμε σήμερα στα κυπριακά [tʃίρκα]. Αυτό επικράτησε και έως τις πρώτες δεκαετίες της ισπανικής γλώσσας.
Κι όμως, τα ισπανικά δε σταμάτησαν μόνο σε αυτή την παραλλαγή, έχουν προχωρήσει, και με το πέρασμα του χρόνου η τοποθεσία της γλώσσας προχώρησε πιο μπροστά και από μετα-φατνιακό σύμφωνο το “tʃ” έγινε οδοντικό [θ], έτσι δημιουργήθηκε η διφωνία του γράμματος “c” στα ισπανικά, χωρίστηκε σε δύο φωνές, αλλά παραμένει η ίδια γραφή. Το “ca/co/cu” προφέρεται [κα/κο/κου] και το “ce/ci” προφέρεται [θε/θι].
Εν κατακλείδι, είναι σημαντικό να σημειώνουμε ότι αυτό το άρθρο καταπιάνεται με μια μικρή παρατήρηση στη φωνητική μιας ευρωπαϊκής γλώσσας. Όσον αφορά την εικόνα που τεκμηριώνει την άρθρωση των φθόγκων (βλ. κίνηση της γλώσσας) συνοψίζει το περιεχόμενο που έχουμε αναφέρει, εγείροντας και το ερώτημα αν το φαινόμενου της ουρανικοποιήσης στα κυπριακά που μέχρι στιγμής ταυτίζεται με την εξέλιξη της ισπανικής γλώσσας θα έχει την ίδια πορεία.
Ανακεφαλαιώνοντας, η ουράνωση του σύμφωνου «κ» είναι ένα βιολογικά δικαιολογημένο φαινόμενο, το οποίο συνέβη στην Ισπανική γλώσσα τον Μεσαίωνα. Στα κυπριακά μείναμε ως το «και» > «τζαι», δεν προχωρήσαμε στο [θ], αφού στα ισπανικά προηγήθηκε η αναπροσαρμογή των συριστικών, ένα φαινόμενο που το ανάγκασε από [τζ > θ]. Η μορφή αυτή της ουράνωσης είναι ενδοδιαλεκτική αλλαγή, χωρίς την επιρροή άλλης γλώσσας και συναντάται σε όλες τις γλώσσες και νεοελληνικές διαλέκτους, όπως η δωδεκανησιακή, η κρητική, η ποντιακή, η καππαδοκική και γιατί όχι, ακόμα και στα ισπανικά.
Βιβλιογραφία:
- Penny, R. J., Pascual, J. I. P., & Pascual, M. E. P. (2014). Gramática histórica del español:(edición actualizada). Ariel.
- (http://www.philology.uoc.gr/conferences/).. Ρέθυμνο: Εργαστήριο Γλωσσολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης Στο ηλεκτρονικό βιβλίο του 6ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, 18-21 Σεπτεμβρίου 2003? development recent Aé: Koin Cypriot TheTερκουράφη, M. (2004).
- Δρ. Χαράλαμπος Χριστοδούλου, Άρθρο στο "Παράθυρο" της εφημερίδας Πολίτης: https://parathyro.politis.com.cy/425471/article.
Γαβριέλλα Δαυίδ
Διδακτορική Φοιτήτρια
Διδακτορικό Πρόγραμμα Ισπανικών: με ερευνητική εμπειρία στη Γλώσσα
Φιλολογική Σχολή
Πανεπιστήμιο της Σαλαμάνκα, Ισπανία
