Με την ενσυναίσθηση ουσιαστικά αναφερόμαστε – κατά τη σύγχρονη νευροψυχολογία – στην ιδιότητα του να ταυτιζόμαστε με τη ψυχική κατάσταση ενός άλλου ατόμου. Με άλλα λόγια, μπορούμε να κατανοήσουμε τη συμπεριφορά και τα κίνητρα άλλων ατόμων με βάση τα συμπεριφορικά μοτίβα που παρατηρούμε τη δεδομένη στιγμή (Riess, 2017). Για παράδειγμα, άτομα με υψηλή ενσυναίσθηση μπορούν να κατανοήσουν και να ‘ταυτιστούν’ με τη δυσφορία του άλλου όταν περνά από μια δυσάρεστη περίοδο, έστω και αν δεν έχουν περάσει από παρόμοια εμπειρία (π.χ., απώλεια αγαπημένου προσώπου) (Decety, 2011). Επιπλέον, η ικανότητα να ταυτιζόμαστε με άλλους ανθρώπους έχει σημαντικά κοινωνικά οφέλη, όπως η συνεργασία και η συμπόνοια μεταξύ ατόμων (Weisz & Zaki, 2018). Η ψυχολογική και νευροβιολογική μελέτη της ενσυναίσθησης είναι επίσης σημαντική για την αντιμετώπιση νευροψυχιατρικών παθήσεων όπου ο ασθενής βρίσκει δύσκολη τη ταύτιση με την ψυχική κατάσταση άλλου άτομού – όπως η αντικοινωνική συμπεριφορά – οδηγώντας σε προκοινωνικές δυσκολίες (van Dongen, 2020; Chang et al., 2021).
Μέχρι πρόσφατα ήταν κοινώς αποδεκτό ότι η ‘αινιγματική’ αυτή ικανότητα ήταν χαρακτηριστικό της πλούσιας γνωστικής και συναισθηματικής νοημοσύνης του ανθρώπου. Πρόσφατες έρευνες έχουν δείξει ότι η ταύτιση με τη ψυχική κατάσταση τρίτου δεν περιορίζεται μόνο σε εμάς, αλλά και σε άλλους οργανισμούς, όπως πρωτεύοντα θηλαστικά και τρωκτικά. Για παράδειγμα, οι Cox και Reichel (2019) έχουν δείξει ότι αρουραίοι μπορούσαν να σώσουν κάποιο άγνωστο αρουραίο που βρισκόταν σε δυσάρεστη θέση (π.χ.: αρουραίος βυθισμένος σε δεξαμενή νερού), επιδεικνύοντας με αυτό τον τρόπο κάποιου είδους ταύτιση με τη δυσμενή θέση κάποιου οικείου τους. Άλλη πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι αρουραίοι που είχαν υποβληθεί σε πειράματα που επιφέρουν πόνο (π.χ.: τοξίνες) έτυχαν προκοινωνικής συμπεριφοράς από οικείους τους (π.χ.: άγγιγμα στο σημείο του πόνου) με τους οποίους είχαν αναπτύξει κοινωνικούς δεσμούς (Li et al., 2018). Ένα πιο περίπλοκο και ενδιαφέρον παράδειγμα προέρχεται από τους μακάκους (είδος πιθήκου), οι όποιοι επιδεικνύουν προκοινωνική συμπεριφορά υπό την κατανομή ‘βραβείων’ (π.χ.: φρουτοχυμός) σε οικείους τους κατά την ανταλλαγή βλεμμάτων (Ballesta & Duhamel, 2015) – δείχνοντας ίσως κάποια βασική μορφή ενσυναίσθησης.
Βέβαια, γιατί να μας ενδιαφέρει κατά πόσο ζώα – άλλα από εμάς – έχουν τη δυνατότητα να επιδείξουν εκλεπτυσμένη κοινωνική συμπεριφορά; Είναι σημαντικό να αντιληφθούμε ότι η μελέτη ενσυναίσθησης στον άνθρωπο περιορίζεται στις ψυχολογικές και νευροεπιστημονικές πτυχές της με τα τρέχοντα μέσα νευροαπεικόνισης (neuroimaging) – άρα δύναται να παρέχει μόνο συσχετισμούς. Χρησιμοποιώντας μοντέλα ενσυναίσθησης μέσω ζώων – όπως στις πιο πάνω περιπτώσεις – υπάρχει η δυνατότητα να χειριστούμε και εγκεφαλικές δομές, συχνά μέσω ψυχοφαρμακολογικών προσεγγίσεων, συγκρίνοντας τη λειτουργία τους με αυτές του ανθρώπου. Εξάλλου, πέραν από τις κλινικές εφαρμογές των πιο πάνω μέσων, είναι το ίδιο σημαντικό να αντιληφθούμε ότι το γεγονός ότι μοιραζόμαστε την ικανότητα της ψυχικής ταύτισης με κατώτερα θηλαστικά υποδηλώνει ότι η συγκεκριμένη ιδιότητα έχει ισχυρό εξελικτικό υπόβαθρο – με άλλα λόγια, η εκλεπτυσμένη εγκεφαλική λειτουργία οδηγεί σε εκλεπτυσμένη κοινωνική συμπεριφορά και ίσως να είναι υπεύθυνη για τη δική μας – και όχι μόνο – επιβίωση μέσω των χρόνων (Panksepp & Panksepp, 2013).
Πολύβιος Θεοδότου
MSc Νευροεπιστήμης, MSc Κλινικής Νευροεπιστήμης
Υποψήφιος Διδάκτορας στη Ψυχολογία
Βιβλιογραφία:
Ballesta, S., & Duhamel, J. R. (2015). Rudimentary empathy in macaques’ social decision-making. Proceedings of the National Academy of Sciences, 112(50), 15516–15521.
Chang, S. A. A., Tillem, S., Benson-Williams, C., & Baskin-Sommers, A. (2021). Cognitive Empathy in Subtypes of Antisocial Individuals. Frontiers in Psychiatry, 12.
Cox, S. S., & Reichel, C. M. (2019). Rats display empathic behavior independent of the opportunity for social interaction. Neuropsychopharmacology, 45(7), 1097–1104.
Decety, J. (2011). The neuroevolution of empathy. Annals of the New York Academy of Sciences, 1231(1), 35–45.
Li, C. L., Yu, Y., He, T., Wang, R. R., Geng, K. W., Du, R., Luo, W. J., Wei, N., Wang, X. L., Wang, Y., Yang, Y., Yu, Y. Q., & Chen, J. (2018). Validating Rat Model of Empathy for Pain: Effects of Pain Expressions in Social Partners. Frontiers in Behavioral Neuroscience, 12.
Panksepp, J., & Panksepp, J. B. (2013). Toward a cross-species understanding of empathy. Trends in Neurosciences, 36(8), 489–496.
Riess, H. (2017). The Science of Empathy. Journal of Patient Experience, 4(2), 74–77.
van Dongen, J. D. M. (2020). The Empathic Brain of Psychopaths: From Social Science to Neuroscience in Empathy. Frontiers in Psychology, 11.
Weisz, E., & Zaki, J. (2018). Motivated empathy: a social neuroscience perspective. Current Opinion in Psychology, 24, 67–71.
