Μετά το τραγικό καλοκαίρι του 1974, οι πληγές του δίδυμου εγκλήματος του προδοτικού πραξικοπήματος και της Τουρκικής εισβολής που το ακολούθησε, μαρτυράνε το δυσβάστακτο πόνο για το λαό μας. Χιλιάδες οικογένειες βρέθηκαν να αναζητούν τα απαραίτητα για να επιβιώσουν μετά την προσφυγοποίησή τους. Εκατοντάδες οι νεκροί, οι τραυματίες, οι αγνοούμενοι. Το Κόμμα των εργαζομένων βρέθηκε δίπλα στους πρόσφυγες από τις πρώτες μέρες της καταστροφής και είχε πρωταγωνιστικό ρόλο στις προσπάθειες στήριξης τους. Ταυτόχρονα η πορεία της Κυπριακής κοινωνίας και αντίστοιχα και η δραστηριοποίηση όλων των πολιτικών δυνάμεων στο νησί καθορίζεται με άξονα τον αγώνα για επίλυση του Κυπριακού, για επανένωση και ειρήνη. Το ΑΚΕΛ, έθεσε στην προμετωπίδα της στρατηγικής του τον αγώνα για την λύση του Κυπριακού και υπήρξε όλο αυτό το διάστημα στην πρωτοπορία του αντικατοχικού αγώνα θέτοντας το πρόβλημα στις ορθές του διαστάσεις και χωρίς να καθορίζει την πολιτική του στη βάση συναισθηματισμών και ψεύτικων συνθημάτων.
Το ΑΚΕΛ αναλύει το Κυπριακό στις δυο πτυχές του: την εσωτερική, ως πρόβλημα μεταξύ των δυο κοινοτήτων, που μπορεί να επιλυθεί μέσω των διακοινοτικών συνομιλιών και την εξωτερική, ως διεθνές πρόβλημα εισβολής και κατοχής, που μπορεί να αντιμετωπιστεί σε διεθνές επίπεδο. Καμία από τις δυο πτυχές του Κυπριακού δεν μπορεί να λυθεί ολοκληρωμένα χωρίς να λυθεί και η άλλη.
Συμφωνίες Υψηλού Επιπέδου 1977 και 1979
Τα δεδομένα που δημιούργησε το φασιστικό πραξικόπημα και η τούρκικη εισβολή επέβαλαν την αναθεώρηση των στόχων που θα μπορούσαν να προστατεύσουν καλύτερα τα συμφέροντα του Κυπριακού λαού. Ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος και μαζί του όλη σχεδόν η πολιτική ηγεσία, αποδέχεται τον οδυνηρό αλλά απαραίτητο συμβιβασμό τηςΔιζωνικής, ΔικοινοτικήςΟμοσπονδίας. Το ΑΚΕΛ συνεπέστατο το καθήκον της υπεράσπισης της ανεξαρτησίας και των δικαιωμάτων του Κυπριακού λαού στηρίζει αποφασιστικά τον Μακάριο. Γίνεται η φωνή της σύνεσης και της πραγματικής πατριωτικής στάσης όταν μέσα σε αυτές τις εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες τονίζει ότι για την ειρήνη στην Κύπρο απαιτείται η συνεργασία και η συνεννόηση με τους συμπατριώτες μας Τουρκοκύπριους. Για την στάση του αυτή, το Κόμμα λοιδορείται και κατηγορείται και πάλι για προδοσία από τους γνωστούς εθνοκάπηλους.
Θάνατος του Μακαρίου
Τον Αύγουστο του 1977 ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος πεθαίνει και μαζί του κλείνει ένας κύκλος στην ιστορία της Κύπρου αλλά και της Κυπριακής Δημοκρατίας. Το ΑΚΕΛ υπήρξε η πιο συνεπής δύναμη που στήριξε τον Μακάριο στον αγώνα για την ανεξαρτησία της Κύπρου και την προστασία της από τα Ιμπεριαλιστικά σχέδια του ΝΑΤΟ. Ο Μακάριος υπήρξε ένας ιστορικός ηγέτης του Κυπριακού λαού, που συνειδητοποίησε μέσα από την ίδια την δική του εμπειρία τον πραγματικό ρόλο του ΝΑΤΟ και του Ιμπεριαλισμού και χωρίς ο ίδιος να έχει αριστερές καταβολές (αντίθετα μάλιστα) ακολούθησε μια σαφή αντιιμπεριαλιστική πολιτική.
Στο νέο σκηνικό που διαμορφώθηκε στο εσωτερικό, το ΑΚΕΛ θέτει ως πατριωτικό καθήκον την ανάγκη για τιμωρία των ενόχων της προδοσίας που έφερε την Τουρκία στην Κύπρο και συνεργασία και συμπόρευση των δημοκρατικών δυνάμεων για να κρατηθεί η Κύπρος μακριά από νέες περιπέτειες έτσι προσφέρει στήριξη στο νέο πρόεδρο Σπύρο Κυπριανού ηγέτη του ΔΗΚΟ. Δυστυχώς μέχρι και σήμερα, η απαίτηση του Κόμματος αλλά και ολόκληρου του Κυπριακού λαού για παραδειγματική τιμωρία των ενόχων του δίδυμου εγκλήματος, που κατάστρεψαν τον τόπο μένει ανεκπλήρωτη.
Ανακήρυξη Ψευδοκράτους 1983
Ο Ραούφ Ντενκτάς στις 15/11/1983, ενθαρρυμένος από τα αδιέξοδα που παρουσιάζονται στις συνομιλίες αλλά και με την καθοδήγηση της Τουρκίας, προχωρά στην ανακήρυξη του ψευδοκράτους, υπό το όνομα «Τουρκική Δημοκρατία της Βορείου Κύπρου». Το ΑΚΕΛ αντέδρασε άμεσα στην αποσχιστική ενέργεια του τουρκικού κατεστημένου και κάλεσε τον κυπριακό λαό σε πατριωτική ενότητα δράσης. Η εκτίμηση του Κόμματος για τους στόχους της παράνομης ανακήρυξης του ψευδοκράτους καταγράφηκαν στην απόφαση του Πολιτικού Γραφείου στις 25 Νοεμβρίου 1983. Συγκεκριμένα, το ΑΚΕΛ εκτίμησε ότι: «Η παράνομη αυτή ενέργεια αποσκοπεί στην οριστική διχοτόμηση της Κύπρου και δημιουργεί συνθήκες για προώθηση γραμμής διπλής Ένωσης που θα οδηγήσει στην πλήρη κατάκτηση της από την Τουρκία και στη μετατροπή της σε βάση του Αμερικανό – νατοϊκου ιμπεριαλισμού».
Στις 18 Νοεμβρίου 1983, το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, καταδίκασε ως παράνομη την ανακήρυξη της «ΤΔΒΚ», και κάλεσε όλα τα κράτη – μέλη του Οργανισμού να μην αναγνωρίσουν άλλη Δημοκρατία εκτός από την Κυπριακή, με το ψήφισμα 541. Από τότε μέχρι και σήμερα το συγκεκριμένο ψήφισμα του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα, στην προσπάθεια θωράκισης της Κυπριακής Δημοκρατίας ενάντια στην προοπτική αναγνώρισης της «ΤΔΒΚ» και οριστικής διχοτόμησης της πατρίδας μας.
Μέσα από συμπληγάδες
Η ανακήρυξη του ψευδοκράτους από τη μια και η συνεπακόλουθη σκλήρυνση της στάσης του τότε πρόεδρου της Δημοκρατίας Σπύρου Κυπριανού στις συνομιλίες οδήγησε σε ρήξη μεταξύ των του Κόμματος και του προέδρου. Η περίοδος που ακολούθησε υπήρξε από τις πιο δύσκολες και ταραχώδης στην ιστορία του Κόμματος των εργαζομένων καθώς έλαβε το χαμηλότερο ποσοστό στην σύγχρονη ιστορία του (27,4%) ως αποτέλεσμα της στάσης μερίδας της ηγεσίας του Κόμματος σε συγκεκριμένα ζητήματα που αφορούσαν στο Κυπριακό και της ταύτισης στα μάτια του λαού με τον ΔΗΣΥ. Δυστυχώς η συνέχεια υπήρξε ακόμη δυσκολότερη καθώς μερίδα της τότε ηγεσίας του κόμματος λειτουργούσε ομαδοποιημένα επιδιώκοντας την ιδεολογική και οργανωτική μετάλλαξη του Κόμματος.
Μέσα σε αυτές τις εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες το Κόμμα αποφάσισε την στήριξη του ανεξάρτητου υποψηφίου Γιώργου Βασιλείου στις Προεδρικές εκλογές του 1988. Η εκλογή του Γιώργου Βασιλείου στην προεδρία της Δημοκρατίας υπήρξε μια τεράστια επιτυχία στην ιστορία του Κόμματος καθώς η θητεία του συνοδεύτηκε από εκσυγχρονισμό της Κυπριακής κοινωνία σε πάρα πολλά επίπεδα αλλά και σε ότι αφορά στο ίδιο το Κόμμα, επανάκτησε την πρωταγωνιστική του θέση στην Κυπριακή κοινωνία.
Θάνατος του Εζεκία Παπαιωάννου 1988
Λίγες μέρες μετά την εκλογή του Γιώργου Βασιλείου στην προεδρία της Δημοκρατίας έφυγε από την ζωή ο ιστορικός ηγέτης του ΑΚΕΛ, Γ.Γ. της Κεντρικής Επιτροπής για σχεδόν 40 χρόνια, Εζεκίας Παπαϊωάννου. Ο Εζεκίας Παπαϊωάννου αποτέλεσε τον ηγέτη του Κόμματος στην πλέον ταραχώδη ιστορική περίοδο, από το 1949 μέχρι και το 1988. Ταυτίστηκε στις συνειδήσεις του λαού με το ίδιο το Κόμμα και συνέβαλε καθοριστικά στην ανάπτυξη της επιρροής και του κύρους του Λαϊκού Κινήματος μέσα στο λαό. Η ιδεολογική του σταθερότητα, η ορθή πολιτική του ανάλυση, αλλά κύρια η απλότητα, η μεγάλη του αφοσίωση και ανιδιοτέλεια έθεσαν σφραγίδα στην πορεία του Κόμματος μέσα από τα χρόνια. Στις 10 Απριλίου 1988 έφυγε από τη ζωή αφήνοντας δυσαναπλήρωτο κενό. Ο Εζεκίας Παπαϊωάννου άφησε ανεξίτηλη τη σφραγίδα του στη φυσιογνωμία του ΑΚΕΛ, στον αγώνα της Κύπρου και στην υπόθεση της εργατικής τάξης και του σοσιαλισμού.