Φάρος στους διαχρονικούς αγώνες της νεολαίας
Όπως έχει εύστοχα επισημάνει η ιστορικός Οντέτ Βαρών - Βασάρ, «ποτέ μια γενιά δεν υπήρξε τόσο ταυτισμένη με μια οργάνωση όσο η νεολαία της Κατοχής με την ΕΠΟΝ».
Στις 23 Φλεβάρη του 1943, στην κατεχόμενη από τους Γερμανούς Αθήνα, στην οδό Δουκίσσης Πλακεντίας 3 στους Αμπελοκήπους, στο σπίτι του δάσκαλου Δημητράτου, ιδρύεται η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων, η χιλιοτραγουδισμένη ΕΠΟΝ.
Είχε προηγηθεί απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου Νέων (ΕΑΜΝ). Πρόκειται για το τμήμα νεολαίας του ΕΑΜ που είχε ιδρυθεί στις 5 Φλεβάρη 1942 στην Αθήνα με πρωτοβουλία της ΟΚΝΕ. Με την ίδρυση της ΕΠΟΝ οι δέκα οργανώσεις που την συνίδρυσαν αυτοδιαλύθηκαν και συγχωνεύτηκαν στις γραμμές της.
Πέρα από το γεγονός ότι αναδείχθηκε στη σημαντικότερη και μεγαλύτερη οργάνωση νεολαίας που έδρασε στη διάρκεια της κατοχής, η ΕΠΟΝ αποτελεί ιστορικά και τη μαζικότερη οργάνωση νεολαίας στην Ελλάδα, με το μεγαλύτερο δίκτυο οργανώσεων στις μεγάλες πόλεις και την ύπαιθρο και με σημαντική συμμετοχή στην ένοπλη αντίσταση του ελληνικού λαού, μέσα από τις γραμμές του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού, του ΕΛΑΣ.
Πρόκειται για ένα προοδευτικό κίνημα που αγκάλιασε πολλές χιλιάδες νέους και νέες και που όμοιο του δεν υπήρξε ποτέ άλλοτε στην ελληνική ιστορία. Υπήρξε η κινητήριος δύναμη της νεολαίας που ήθελε να αντισταθεί στα άνομα σχέδια του χιτλεροφασισμού. Υπήρξε το αγνό παιδί της Εθνικής Αντίστασης και του ΕΑΜ, ίσως το πιο αγωνιστικό κομμάτι, ο πιο δραστήριος και αποφασιστικός μέτοχος και τροφοδότης του ΕΛΑΣ.
Αυτοπροσδιορισμός και στόχοι
Στο ιδρυτικό κείμενο, η ΕΠΟΝ αυτοπροσδιορίστηκε ως οργάνωση εθνικοαπελευθερωτική, αντιφασιστική – προοδευτική, αντιπολεμική – φιλειρηνική, ενώ σαν στόχοι της αναφέρονταν η εθνική απελευθέρωση, η εξόντωση του φασισμού και η αποκατάσταση της λαϊκής κυριαρχίας, η καταπολέμηση των ιμπεριαλιστικών πολέμων και η υπεράσπιση της ειρήνης και η υπεράσπιση των οικονομικών, πολιτικών, πολιτιστικών και μορφωτικών δικαιωμάτων και επιδιώξεων της νέας γενιάς.
Η ΕΠΟΝ όριζε σαφώς πως είναι μια οργάνωση που θέλει να δράσει και μετά την απελευθέρωση, που ο σκοπός της ήταν ευρύτερα αναμορφωτικός, που στόχευε στην επίτευξη ευρύτερων αλλαγών στην ελληνική κοινωνία. Γι’ αυτό και προσπαθούσε με τη δράση να δίνει στα μέλη της, και όχι μόνο, την ευκαιρία να γευτούν μία προεικόνιση του νέου κόσμου που ήθελε να φέρει, να πραγματοποιεί ήδη την αλλαγή.
Ο κύριος τροφοδότης της εθνικής αντίστασης
Σύμφωνα με μαρτυρίες, στις τάξεις της ΕΠΟΝ είχαν ενταχθεί πέραν των 600.000 νέων και από αυτούς περισσότεροι από 30.000 είχαν εισρεύσει στον ΕΛΑΣ. Μεταξύ των νέων που εντάχθηκαν στην ΕΠΟΝ υπήρξαν οι Μίκης Θεοδωράκης, Μάνος Χατζιδάκις και Μανώλης Γλέζος. Σε 1.300 υπολογίζονται οι ΕΠΟΝίτες-ίτισσες αντάρτες που έπεσαν στα πεδία των μαχών, ενώ άγνωστος παραμένει ο αριθμός αυτών που έπεσαν στις διαδηλώσεις των πόλεων, που εκτελέστηκαν, που πέθαναν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης ή που πιάστηκαν και βασανίστηκαν από τις αρχές κατοχής και τα όργανά τους. Η ΕΠΟΝ έγραψε απαράμιλλες σελίδες ηρωισμού στα χρόνια της Εθνικής Αντίστασης, αλλά και μετά. Χιλιάδες ανταρτόπαιδα - αετόπουλα έγιναν φωτεινά παραδείγματα για το λαό και τη νεολαία, φωτίζοντας με τα ιδανικά τους το δρόμο της ανειρήνευτης πάλης.
Η ΕΠΟΝ ήταν ο μεγάλος τροφοδότης του αγώνα. Στις πόλεις, στα πανεπιστήμια, στα σχολεία, στα εργοστάσια, στις γειτονιές οι ΕΠΟΝίτες κι οι ΕΠΟΝίτισσες πάλεψαν για το ψωμί και τη λευτεριά, οργάνωσαν λέσχες μάθησης πολιτικής - πολιτιστικής. Έδωσαν από την πρώτη στιγμή τη μάχη κατά της επιστράτευσης, συνέβαλαν στη μάχη κατά της πείνας, πρωτοστάτησαν στις διαδηλώσεις στις πόλεις, στις απεργίες και σε σαμποτάζ κατά του εχθρού, βοήθησαν καθοριστικά στις εκλογές της ΠΕΕΑ (μυστικά τον Απρίλη του 1944), έδωσαν μάχη ενάντια στα ναρκωτικά, που οι Άγγλοι ιμπεριαλιστές προσέφεραν «απλόχερα» στην επαναστατημένη νεολαία μετά την απελευθέρωση.
Η ΕΠΟΝ τέθηκε εκτός νόμου με τον περιβόητο νόμο Ν.509 του 1947. Έκτοτε συνέχισε να διατηρείται ως ο δεύτερος παράνομος μηχανισμός του ΚΚΕ, ενώ διαλύθηκε με απόφαση της 8ης Ολομέλειας του ΚΚΕ που διεξήχθη το Γενάρη του 1958, η οποία αποφάσισε επίσης τη διάλυση των Κομματικών Οργανώσεων Βάσης του ΚΚΕ και την αναστολή έκδοσης του παράνομου Ριζοσπάστη, διαχέοντας το ΚΚΕ στην ΕΔΑ.
Μηνύματα διαχρονικά και επίκαιρα όσο ποτέ άλλοτε
71 χρόνια μετά την ίδρυση της ΕΠΟΝ, τα ιδανικά των προοδευτικών νέων τότε, παραμένουν αναλλοίωτα για τον καθένα μας ξεχωριστά: Ο αγώνας για λευτεριά, για παγκόσμια ειρήνη, η αλληλεγγύη στους αγωνιζόμενους λαούς. Ο αγώνας για το δικαίωμα στη μόρφωση, στον πολιτισμό, ενάντια στην ξενόφερτη υποκουλτούρα που αποβλακώνει και καθηλώνει τους νέους στον καναπέ τους. Ο αγώνας για κοινωνική δικαιοσύνη, δεν θα μπορούσαν να μην αποτελούν την προμετωπίδα της πιο αγωνιστικής και πρωτοπόρας νεολαίας του τόπου, της ΕΔΟΝ.
Γιατί όπως λέχθηκε και για τους πρωτοπόρους ΕΠΟΝ-ίτες: «κι αν άσπρισαν τα μαλλιά τους και τα χρόνια βαραίνουν, η ψυχή τους, φλόγα που καίει σαν σε νεολαίους που ξεκινάνε από την αρχή τη μεγάλη αγωνιστική τους πορεία», έτσι και για μας: η ιστορία της ΕΠΟΝ, η οποία σφύζει από ιδανικά και οράματα διαχρονικά και πανανθρώπινα, δεν μπορεί παρά να αποτελεί φάρο στους αγώνες μας. Φάρο στους αγώνες μας για λευτεριά, για αντίσταση στη νέα ιμπεριαλιστική τάξη πραγμάτων, για αντίσταση σε ό,τι μας θέλει υποταγμένους.
Μαίρη Αντωνίου
Μέλος ΚΣ ΕΔΟΝ
Μέλος Επαρχιακού Μορφωτικού Γραφείου Λάρνακας