«Το Νερό της Ειρήνης»: Πολιτικές Νερού και Ανάπτυξη Υποδομών στη Μετααποικιακή Κύπρο

Της Σταυρούλας Μιχαήλ
Υποψήφια Διδάκτορας, Τμήμα Αρχιτεκτονικής, Πανεπιστήμιο Κύπρου
ΜΑ Διεθνείς Σχέσεις, ΒΑ Αρχιτεκτονική


Η μετααποικιακή περίοδος στην Κύπρο σηματοδότησε την αρχή της πιο εκτεταμένης έρευνας και κατασκευής υποδομών νερού, με πολλά από τα χαρακτηριστικά αυτής της διαδικασίας να εντοπίζονται σε προηγούμενα αποικιακά αναπτυξιακά έργα. Ο σκοπός της διδακτορικής μου έρευνας είναι η κριτική ιστοριογραφική ανάλυση της ανάπτυξης υποδομών νερού στην Κύπρο, από τα αναπτυξιακά προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, μέχρι τα αναπτυξιακά έργα μετά την ανεξαρτησία που προορίζονταν για την αποαποικιοποίηση, την εθνική και κρατική ανοικοδόμηση της νεοσύστατης Κυπριακής Δημοκρατίας.

Το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου συνοδεύτηκε από ένα κύμα ελπίδας για την ανεξαρτησία, το τέλος της οικονομικής λιτότητας και την άνοδο του κράτους προνοίας, όχι μόνο στην Ευρώπη αλλά και στις βρετανικές αποικίες. Στην περίπτωση της Κύπρου, αυτή η ελπίδα εκφράστηκε στην εμφάνιση έντονων τοπικών αντιδράσεων σε ταξικό και εθνικό επίπεδο, που αναπτερώθηκαν με την επάνοδο των Κύπριων εθελοντών από τον πόλεμο που διεκδικούσαν το δικαίωμα αυτοδιάθεσης που τους είχαν υποσχεθεί οι Βρετανοί. Από τα τέλη της δεκαετίας του '40 μέχρι και το 1974, η Κύπρος είδε επίσης την άνοδο του συνδικαλιστικού κινήματος με την ιστορικής σημασίας μαζική απεργία του 1948, καθώς και την άνοδο του ελληνικού και τουρκικού εθνικισμού, που εκδηλώνονται και στον αγώνα της ΕΟΚΑ κατά των Βρετανών και για την ενοποίηση με την Ελλάδα, αλλά και στην Τουρκική στρατιωτική ομάδα ΤΜΤ υπέρ της διχοτόμησης του νησιού.

Μία από τις σημαντικότερες εκφράσεις των βρετανικών προσπαθειών για την καταπολέμηση των ανερχόμενων αντιδραστικών φωνών ήταν ο Νόμος του 1945 για την Αποικιακή Ανάπτυξη και Ευημερία (Colonial Development and Welfare Act, CDWA), ο οποίος στην Κύπρο θα χρηματοδοτούσε κοινωνικοοικονομικές μεταρρυθμίσεις, συμπεριλαμβανομένων των προγραμμάτων βελτίωσης της δημόσιας υγείας, των υδάτων, της γεωργίας και της δασοκομίας. Κατά τη διάρκεια της επίσης ταραχώδους περιόδου μετά την αποικιοκρατία / μετά την ανεξαρτησία και την κορύφωση των διακοινοτικών ταραχών το ’62-‘63, η Κύπρος ξεκίνησε ένα άλλο ταξίδι κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης, αξιοποιώντας οικονομικούς πόρους από διεθνείς φορείς όπως τα Ηνωμένα Έθνη και την Κεντρική Τράπεζα για οικοδόμηση υποδομών νερού, καθιστώντας την τελικά "την πιο πυκνή-σε-φράγματα χώρα στην Ευρώπη"1 .

Σε μια χώρα όπου η έλλειψη νερού είναι ένα διαχρονικό πρόβλημα που ταλανίζει την τοπική κοινωνία και οικονομία, είναι ιδιαίτερα σημαντικό το πώς αυτά τα έργα, ενσωματώνοντας εκσυγχρονιστικά οράματα, συνέβαλαν ή μάλιστα τα ίδια έγιναν λόγος συγκρούσεων, μέσα στο ιδιαίτερα τεταμένο και πολυσύνθετο τοπίο της Κύπρου κατά τη διάρκεια της ταραχώδους περιόδου από τα τέλη της δεκαετίας του 1940 έως το 1974. Μία έκφραση ενός τέτοιου εκσυγχρονιστικού οράματος που περιλαμβάνει εντάσεις και συγκρούσεις είναι το Σχέδιο Παροχής Νερού της Ευρύτερης περιοχής της Λευκωσίας, που σχεδιάστηκε κατά τη δεκαετία του 1950, για την άρδευση και ύδρευση των προαστίων και χωριών της πρωτεύουσας. Το έργο αυτό αποτελεί παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο η ανάπτυξη του νερού στην Κύπρο κατά την περίοδο της δεκαετίας του '40 και του '50, υπερβαίνει τις αναλύσεις της τυπικής αποικιοκρατικής ανάπτυξης, εντάσσοντας το σε μια μεγαλύτερη προσπάθεια του αποικιακού κράτους να εκσυγχρονίσει το νησί, εμπνευσμένη από το μεταπολεμικό κράτος προνοίας στη Βρετανία. Ταυτόχρονα, αποτελεί μέρος μιας σαφούς ιδεολογικοπολιτικής ατζέντας για τη σταθεροποίηση των αυξανόμενων τοπικών αντιδραστικών φωνών στην Κύπρο όπως και σε άλλες αποικίες, μέσω μεγαλοπρεπών προγραμμάτων και σχεδίων ανάπτυξης. Αντίστοιχα, οι ολοένα αυξημένες έρευνες από ειδικούς των Ηνωμένων Εθνών, για τη βέλτιστη διαχείριση των φυσικών πόρων της Κύπρου αλλά και την οικονομική της ανάπτυξης μετά το 1960, χρησιμοποίησαν προϋπάρχοντα δίκτυα γνώσης και ειδικών με σκοπό να κατευνάσουν τις βίαιες διενέξεις μεταξύ των δύο κοινοτήτων. Φυσικά, στην περίπτωση της αποικιοκρατικής ανάπτυξης υδατικών έργων και προγραμμάτων, βασικός στόχος παρέμεινε και η αύξηση της οικονομικής παραγωγής του νησιού με σκοπό την οικονομική εκμετάλλευση του παραγόμενου πλούτου. Δευτερεύουσας σημασίας στόχος ήταν και να αποδυναμώσει την πολιτική και οικονομική εξάρτηση της αγροτιάς από τις εθνικιστικές ελίτ και τους κληρικούς, οι οποίοι έλεγχαν την πολιτική εκπροσώπηση 2 . Ανάλογα μετα-ανεξαρτησιακά, τα διάφορα σχέδια υδατικής και συνεπώς οικονομικής ανάπτυξης, στόχευαν στην οικοδόμηση ενός νέου κράτους, αλλά και υπερτοπικών διεκδικήσεων που θα τοποθετούσαν την Κύπρο σε μια τροχιά ανάπτυξης από χώρα του «δεύτερου κόσμου», σε ένα «ανεπτυγμένο» και «εκσυγχρονισμένο» -και μετέπειτα ευρωπαϊκό-κράτος.  

Η έρευνά μου συνεπώς, επικεντρώνεται στο πώς ιστορικά, από το αποικιακό κράτος πρόνοιας έως την ανεξάρτητη δημοκρατία, η Κύπρος - όπως και πολλά άλλα μετααποικιακά κράτη - αποτέλεσε αντικείμενο ποικίλων αναπτυξιακών προγραμμάτων που στοχεύουν στην «αποτελεσματική» κατά τους ειδικούς, διαχείριση του πιο πολύτιμου φυσικού της πόρου. Μέσα από αυτό, φιλοδοξώ να προσθέσω στην αυξανόμενη βιβλιογραφία που εξετάζει τις διαπολιτισμικές ιστορίες της σύγχρονης αρχιτεκτονικής και του αστικού σχεδιασμού μέσα σε ευρύτερα γεωπολιτικά και ιδεολογικά πλαίσια σχετικά με τις υποδομές νερού, οράματα εκσυγχρονισμού και την αστικοποίηση της φύσης, που οδήγησαν στη ριζική ανακατασκευή των σύγχρονων μετααποικιακών τοπίων του παγκοσμιοποιημένου νότου.

Fig. 1: Τυπικό αντλιοστάσιο και ανυψωμένη δεξαμενή νερού που χρησιμοποιήθηκε εκτεταμένα για το Σχέδιο Παροχής Νερού της Ευρύτερης περιοχής της Λευκωσίας. Πηγή: Ward, I. L., McGregor, D. P. & Grehan, M., 1958. Hydrology and Water Development in Cyprus. London, International Institution of civil Engineers, pp. 233-258.Fig. 2: Το φράγμα της Αργάκας που κτίστηκε το 1964 το οποίο όπως το Σχέδιο Παροχής Νερού της Ευρύτερη περιοχής της Λευκωσίας, ανατέθηκε στους Howard Humphreys & Sons, Πηγή: Water Development Department, 2009. Dams of Cyprus, Nicosia.Figure 3: Φωτογραφία σε δημοσίευμα εφημερίδας με τίτλο: «Ο Πρόεδρος Μακάριος στο γιγάντιο Φράγμα Μπάκρα στο Πουντζάμπ της Ινδίας. Τα νερά του θα αρδεύουν 17 εκατομμύριο στρέμματα γης και ο ηλεκτροπαραγωγικός του σταθμός θα χρησιμοποιεί νερά από τα χιόνια των Ιμαλαίων για να καλύψει τις μισές συνολικές ανάγκες του Νέου Δελχί». Πηγή: Cyprus Mail. 1962. "Makarios wins applause from Indians" November 14: 1.----

1. Για περισσότερα σε σχέση με την μετααποικιακή ανάπτυξη και τα φράγματα στην Κύπρο δες: Pyla, Panayiota, and Petros Phokaides. Forthcoming 2018. "The most dam-dense country in Europe’: Ethnic Conflict and the Contradictions of Statehood in Cyprus." In Water, Technology and the Nation-State, edited by Erik Swyngedouw Filippo Menga. Routledge.
2.  Katsourides, Yiannos. 2014. History of the Communist Party in Cyprus: Colonialism, Class and the Cypriot Left. London: I. B. Tauris.


*Άρθρο που κυκλοφόρησε στη "Ν" Νοεμβρίου

© 2024 EDON. All Rights Reserved.