Στο πρώτο μέρος της ανάλυσης του ιστορικού υλισμού είδαμε πώς οι αρχές του διαλεκτικού υλισμού μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την ανάλυση και κατανόηση της ιστορίας και της κοινωνικής εξέλιξης. Ο ιστορικός υλισμός εξηγεί ότι η ιστορική εξέλιξη και η πρόοδος της ανθρώπινης ιστορίας βασίζονται στις κοινωνικές αντιθέσεις. Η κοινωνική αλλαγή είναι αποτέλεσμα και πρϊόν της ταξικής πάλης. Η ιστορία είναι η ιστορία της πάλης των τάξεων. Αυτή η διατύπωση αποδεικνύεται με την ανάλυση της μέχρι τώρα πορείας της ανθρώπινης κοινωνίας και δίνει παράλληλα την δυνατότητα της πρόβλεψης της κοινωνικής εξέλιξης. Σε αυτό το δεύτερο μέρος της παρουσίασης του ιστορικού υλισμού θα ασχοληθούμε με τα στάδια της εξέλιξης της ανθρώπινης κοινωνίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
Στάδια της ιστορικής εξέλιξης της κοινωνίας
Τα στάδια της ιστορικής εξέλιξης εξέλιξης της κοινωνίας καθορίζονται στη βάση του τρόπου που οι άνθρωποι παράγουν τα αναγκαία για τη ζωή τους. Αυτός ο τρόπος παραγωγής διαμορφώνει και τις υπάρχουσες τάξεις. Τα στάδια που προηγήθηκαν του σημερινού καεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής είναι: α) το πρωτόγονο κομμουνιστικό, β) η δουλοκτητική κοινωνία, γ) η φεουδαρχία.
Πρωτόγονο Κομμουνιστικό Σύστημα
Το πρωτόγονο κομμουνιστικό σύστημα είναι η πρώτη μορφή κοινωνικής οργάνωσης των ανθρώπων. Σε αυτό το στάδιο οι άνθρωποι οργανώνονται σε μικρές κοινότητες στις οποίες η έννοια της ατομικής ιδιοκτησίας δεν έχει ακόμα νόημα και δεν υφίσταται οργανωμένο σύστημα παραγωγής. Συνεπώς δεν υπάρχει χρησιμότητα στην ύπαρξη κράτους και οργανωμένης κονωνίας. Παραδείγματα τέτοιων κοινωνιών είναι οι πρωτόγονες ευρωπαικές κοινωνίες και οι ινδιανικές φυλές, όπως αυτές οργανώνονταν μέχρι και τα τέλη του 19ου αιώνα. Τέτοια παραδείγματα κοινωνικής οργάνωσης μπορούμε να βρούμε και στις μέρες μας, παραδείγματος χάριν στις απομονωμένες φυλές του Αμαζονίου, οι οποίες βασίζουν την κοινωνική τους οργάνωση σε αυτό το πρωτόγονο κομμουνιστικό σύστημα.
Δουλοκτητική κοινωνία
Με την πάροδο του χρόνου οι μικρές πρωτόγονες κοινότητες αναπτύχθηκαν και έτσι άρχισαν να αναζητούν περαιτέρω πόρους για την επιβιώση τους. Σε αυτό το στάδιο άρχισε να εμφανίζεται ο ανταγωνισμός μεταξύ ανθρώπινων ομάδων για την επικράτηση και την εξασφάλιση φυσικών πόρων. Εδώ είναι που αρχίζει και ο διαχωρισμός των ανθρώπων σε λαούς, έθνη και φυλές. Αυτές οι εξελίξεις οδήγησαν στην εμφάνιση του δουλοκτητικού συστήματος. Το δουλοκτητικό σύστημα ήταν η απόρροια της καθυπόταξης των νικημένων στους νικητές. Οι νικητές χρησιμοποιούσαν τους νικημένους ως δούλους. Παραδείγματα δουλοκτητικών κοινωνιών είναι η Αίγυπτος των Φαραώ, η αρχαία Ελλάδα και η Ρωμαική αυτοκρατορία. Το βασικό γνώρισμα της Δουλοκτησίας είναι ότι η παραγωγή και αναπαραγωγή της κοινωνίας στηρίζεται στη δουλειά των δούλων.
Φεουδαρχία
Η Φεουδαρχία είναι το στάδιο το οποίο διαδέκτηκε την δουλοκτησία. Σε αυτό το στάδιο, η παραγωγή πραγματοποιείται με την εκμετάλλευση των δούλων που απέκτησαν την ελευθερία τους και είναι πλεόν πάροικοι στα κτήματα που ανήκουν στο φεουδάρχη. Η γη χωρίζεται σε μεγάλα κτήματα που ονομάζονται φέουδα και ανήκουν στους φεουδάρχες. Κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου είναι που παρατηρείται η άνοδος της επιρροής της θρησκείας στα κοινωνικοοικονομικά δρώμενα. Παραδείγματα φεουδαρχικών κοινωνιών είναι η Μεσαιωνική Ευρώπη, το Βυζάντιο και η Οθωμανική Αυτοκρατορία.