Ο Μπέρτολτ Μπρέχτ αποτελεί αναμφισβήτητα μια από τις σημαντικότερες καλλιτεχνικές φυσιογνωμίες του 20ου αιώνα, που πρέπει να γνωρίζει ο κάθε αγωνιστής νέος της εποχής μας. Η μελέτη των έργων του ποιητή και δραματουργού πρέπει να αποτελεί κομμάτι της αυτομόρφωσης τους κάθε νέου που επιλέγει να μήν υποτάσσεται, να αντιπαλεύει τα κακώς έχοντα της κοινωνίας μας και να αγωνίζεται για έναν καλύτερο κόσμο.Στις υπηρεσίες αυτού του σκοπού είχε άλλωστε αφιερώσει και ο ίδιος ο καλλιτέχνης το μεγάλο του ταλέντο:
Σιγουρέψου σαν φεύγεις απ’ τον κόσμο
Όχι απλά πως ήσουνα καλός
Μα πως πίσω σου αφήνεις έναν κόσμο καλό…
(Από το θεατρικό έργο «Ιωάννα των Σφαγείων»)
Τα ποιήματα του Μπρεχτ όπως και τα θεατρικά και οι σύντομες ιστορίες του αντανακλούν καλλιτεχνικά τις διεργασίες που συντελούνταν στη συνείδηση και τη στάση ζωής που εξελικτικά διαμόρφωνε.Tα πριν το 1926 ποιήματα και μπαλάντες του εκφράζουν μια έντονη ατομική διαμαρτυρία ενάντια στον πόλεμο, τον ξεπεσμό του ανθρώπου στον καπιταλισμό και την αστική ηθικολογική υποκρισία. Το 1926 είναι η χρονιά που συντελείται η αποφασιστική στροφή στη σκέψη και τη ζωή του Μπρεχτ καθώς αρχίζει η πορεία προσέγγισης του στο Μαρξισμό. Η περίοδος 1926-1930 είναι κατεξοχήν μεταβατική. Σηματοδοτεί μια νέα εποχή καλλιτεχνικής παραγωγής που στο θέατρο σημαίνει σταδιακή στροφή από το αστικό στο εργατικό κοινό ενώ στην ποίηση εκφράζεται με τη βαθμιαία υποχώρηση του ατομικού. Όπως εξηγεί ο ίδιος: «Αυτή την εποχή κάποια έργα δεν μπορεί να είναι τόσο πολύ προσωπικές εμπειρίες αλλά περισσότερο πρέπει να κατευθύνονται στην αλλαγή συγκεκριμένων θεσμών».
Όοον αφορά το θέατρο, το κορυφαίο σημείο στη σύγκρουση του Μπρεχτ με τις αστικές απόψεις για την ηθική, τη θρησκεία, το δίκαιο και τη τέχνη διαμορφωνεται αυτή την περίοδο με το «Μαχαγκόνι» (1927) και ιδιαίτερα με την «Όπερα της Πεντάρας» (1928), όπου η αστική κοινωνία αναδεικνύεται σαν μια πραγματικότητα όπου όλες οι ανθρώπινες σχέσεις έχουν εμπορευματοποιηθεί. Ιδιαίτερα αξιόλογα έργα είναι τα «Διδακτικά Θεατρικά Έργα» της περιόδου 1930-1932. Τα έργα αυτά σηματοδοτούν την οριστική του συστράτευση με το οργανωμενο κομμουνιστικό μέτωπο:
Βγές εξω, σύντροφε! Αγωνίσου!
Να περιμένεις πια δε γίνεται, είναι αργά πολύ!
(Από το θεατρικό έργο «Το Μέτρο»)
Ένα μέρος των ποιημάτων του γράφτηκε στις συνθήκες ανόδου του ναζισμού στην εξουσία και οπισθοχώρησης του εργατικού κινήματος. Σ’ αυτές τις συνθήκες και ακόμα περισσότερο αργότερα στην παρανομία και στην πολιτική προσφυγιά στο εξωτερικό των γερμανών κομμουνιστών κι άλλων προοδευτικών ανθρώπων, ο στίχος του Μπρεχτ ασχολείται κύρια με την αναγκαιότητα της ανυποχώρητης σταθερότητας στην αγωνιστική τοποθέτηση με το Εργατικό Κόμμα:
Αλλά ποιός είναι το Κόμμα;
Κάθεται σ’ένα σπίτι με τηλέφωνα;
Είναι οι σκέψεις του μυστικές, οι αποφάσεις του άγνωστες;
Ποιος είναι;
Είμαστ’μείς.
Εσύ κι εγώ κι εσείς – εμείς όλοι.
Μες το κοστούμι σου κρύβεται σύντροφε
και σκέφεται μες το κεφάλι σου.
Εκεί που κατοικώ εγώ είναι το σπίτι του
και εκεί που δέχεσαι επίθεση εσύ εκεί δίνει τη μάχη.
Μην απομακρύνεσαι από μας!
Μπορεί λάθος να κάνουμε και δίκιο να’ χεις ‘συ, λοιπόν
Μην απομακρύνεσαι απο μας.
(Από το θεατρικό έργο «Μάνα»)
Εξαιρετικής αξίας είναι τα ποιήματα του της αμερικανικής περιόδου. Τα περισσότερα αναφέρονται στην απαίτηση υποταγής του καλλιτέχνη και του έργου του που αντιμετωπίζεται σαν απλό εμπόρευμα, στην υπηρεσία του μεγάλου κεφαλαίου κάτω από τον συνεχή εκβιασμό:
Να ξέρεις πως οι δικοί μας μεγάλοι άνθρωποι του θεάματος
Είναι αυτοί που παρουσιάζουν αυτό που εμείς θέλουμε να παρουσιαστεί
Κυριάρχησε εξυπηρετώντας μας!
Διάρκεια κέρδισε δημιουργώντας διάρκεια για μας!
Το παιχνίδι μας παίξε! Εμείς μοιράζουμε τα λάφυρα!
Παράδοσε τα εμπορεύματα!
Μέσα από αυτούς τους στίχους ο ποιητής περιγράφει με σαρκαστικό τρόπο το καπιταλιστικό σύστημα όπου οι άνθρωποι μιλούν «κρατώντας τα τσεκ ανάμεσα στα δόντια τους», και οι διανοούμενοι:
Κάθε πρωί για να κερδίσουν το ψωμί τους
Πηγαίνουν στην αγορά όπου αγοράζουν ψέματα
Και μ’ ελπίδα παίρνουν τη θέση τους
Ανάμεσα στους πωλητές
Ο Μπερτολτ Μπρεχτ είναι σήμερα πιο επίκαιρος από ποτέ. Η κρίση που ξέσπασε στην Ευρωπή, ξεσκεπάζει όλο και περισσότερο το πραγματικό πρόσωπο του άλλωτε «ευημερούντος» καπιταλιστικού συστήματος. Οι απλοί άνθρωποι σε όλο τον κόσμο βιώνουν σήμερα μια προτωφανή επίθεση και οι κοινωνίες αναγκάζονται σε οπισθοδρόμηση που συχνά θυμίζει την μαύρη περίοδο του Μεσαίωνα. Κάθε φωνή αντίστασης και αγώνα αποσιωπάται και κατατρέχεται βίαια από το σύστημα, που κατέχει όλα τα μέσα στη διάθεση του για να το πράττει. Τα κομμουνιστικά μέτωπα σε όλο τον κόσμο δέχονται ανελέητο πόλεμο και κατατρεγμό. Όμως εμείς οι κομμουνιστέςδεν υποτασσόμαστε στα δύσκολα, είμαστε φτιαγμένοι για τα δύσκολα και δεν τα παρατάμε. Γιατί γνωρίζουμε καλά ότι χαμένοι αγώνες είναι αυτοί που δεν δίνονται. Ακόμα και στους πιο σκοτεινούς καιρούς, όταν δεν φαινόταν εύκολα αχτίδα από φως, ο Μπρεχτ απαντούσε:
Όποιος ακόμα ζει, δε λέει: Ποτέ!
Το σίγουρο δεν είναι σίγουρο.
Όπως ακριβώς είναι έτσι δε μένει.
Όταν πουν ότι είχανε οι κυρίαρχοι να πούνε,
Θα μιλήσουν οι κυριαρχούμενοι.
Ποιος τολμάει να πει: Ποτέ;
Ποιος φταίει σαν η καταπίεση παραμένει;Εμείς.
Ποιος φταίει σαν η καταπίεση συντριβεί; Πάλι Εμείς!
Όποιος γονατισμένος είναι, όρθιος να σηκωθεί.
Όποιος χαμένος είναι, να παλέψει!
Γιατί οι νικημένοι του σήμερα είναι οι νικητές του αύριο.
Και το Ποτέ γίνεται: Σήμερα ακόμα!
Αναστασία Χάσικου
Μέλος Κ.Σ. ΕΔΟΝ
Υπεύθυνη Κεντρικού Πολιτιστικού Γραφείου