Οι επιτελικές λειτουργίες (ΕΛ) είναι ένα σύνολο γνωστικών διαδικασιών που επιτρέπουν το σχεδιασμό και την επίλυση προβλημάτων, τη λήψη αποφάσεων, την ευελιξία σκέψης, τον έλεγχο των παρορμήσεων και τη δυνατότητα συγκέντρωσης και προσοχής. Αυτές οι διαδικασίες είναι κρίσιμες για την καθημερινή λειτουργικότητα των ατόμων και την επίτευξη της ακαδημαϊκής, κοινωνικής και επαγγελματικής επιτυχίας. Όταν οι ΕΛ πλήττονται, τα άτομα αντιμετωπίζουν σημαντικές προκλήσεις σε διάφορους τομείς. Οι πρώιμες αρνητικές εμπειρίες (ΑΕ), όπως το τραύμα, η κακοποίηση, η παραμέληση και το χρόνιο άγχος φαίνεται από τη βιβλιογραφία να συνδέονται σημαντικά με επιτελικά ελλείμματα (Hawkins et al., 2021; Schoemaker et al., 2013). Το παρόν άρθρο εξετάζει τη σχέση μεταξύ των αρνητικών εμπειριών της παιδικής ηλικίας και των επιτελικών δυσλειτουργιών, αναλύοντας τους υποκείμενους νευροβιολογικούς μηχανισμούς και τις κύριες συνέπειες τους στη ψυχική υγεία, τη συμπεριφορά και τις ακαδημαϊκές επιδόσεις.

 

Η επιρροή των ΑΕ στη Ψυχική Υγεία είναι ένα θέμα που μελάται εκτενώς στη βιβλιογραφία εδώ και χρόνια, ωστόσο τα τελευταία χρόνια δόθηκε έμφαση και στις ΕΛ, οι οποίες φαίνεται να επηρεάζουν σημαντικά τη σχέση των ΑΕ της παιδικής ηλικίας και της ψυχικής υγείας. Η σημαντική μελέτη για τις ΑΕ στην παιδική ηλικία, που δημοσιεύθηκε το 1998 από τους Felitti και συνεργάτες, έθεσε τη βάση για τη σύνδεση των πρώιμων τραυμάτων με διάφορα αρνητικά αποτελέσματα στην υγεία. Η μελέτη κατηγοριοποίησε δέκα τύπους αρνητικών εμπειριών: συναισθηματική, σωματική και σεξουαλική κακοποίηση, παραμέληση, έκθεση σε βία και οικογενειακή δυσλειτουργία, όπως η εξάρτηση από ουσίες, προβλήματα ψυχικής υγείας ή η φυλάκιση γονέα. Οι Felitti και συνεργάτες (1998) απέδειξαν ότι η προσθετική επίδραση των ΑΕ αυξάνει σημαντικά τον κίνδυνο για ψυχικές διαταραχές, όπως κατάθλιψη, άγχος και διαταραχές εξάρτησης από ουσίες. Επιπρόσθετες μελέτες παρουσιάζουν επιδράσεις και σε άλλους τομείς της ψυχικής υγείας, προσθέτοντας τα εξωτερικευμένα προβλήματα και τα ψυχοπαθητικά χαρακτηριστικά (Carr, 2015).

 

Τι εννοούμε όμως όταν λέμε ότι οι ΑΕ έχουν προσθετική επίδραση στην ψυχική υγεία; Εννοούμε ότι όσο περισσότερες ΑΕ βιώνει ένα άτομο, τόσο μεγαλύτερος είναι ο κίνδυνος εμφάνισης ψυχικής ασθένειας στην παιδική και την ενήλικη ζωή. Η έρευνα των Kerker και συνεργατών (2015) έδειξε ότι κάθε επιπλέον ΑΕ που βιώνει ένα παιδί ηλικίας 3-5 ετών αυξάνει τις πιθανότητες εμφάνισης ψυχικών προβλημάτων κατά 32%. Αυτά τα ευρήματα ενισχύουν τις εκτιμήσεις ότι οι πρώιμες αρνητικές εμπειρίες έχουν επιπτώσεις όχι μόνο στη ψυχική υγεία, αλλά και στις γνωστικές και συμπεριφορικές λειτουργίες των ατόμων. Ποιος είναι όμως ο μηχανισμός σύνδεσης των ΑΕ με τα προβλήματα ψυχικής υγείας και τα επιτελικά ελλείματα;

 

Ένας από τους κύριους μηχανισμούς μέσω των οποίων οι ΑΕ επηρεάζουν τις ΕΛ, είναι η απορρύθμιση του συστήματος αντίδρασης στο άγχος και συγκεκριμένα, του αξονικού συστήματος υποθαλάμου-υπόφυσης-επινεφριδίων (HPA). Το σύστημα HPA ρυθμίζει την απελευθέρωση κορτιζόλης, μιας ορμόνης που βοηθά το σώμα να ανταποκριθεί στο άγχος. Ενώ η οξεία αντίδραση στο άγχος μπορεί να είναι ανεκτή και μη δυσλειτουργική βραχυπρόθεσμα, η χρόνια έκθεση σε αγχώδεις καταστάσεις, όπως αυτές που προκαλούνται από τις πρώιμες ΑΕ, μπορεί να οδηγήσουν σε παρατεταμένα υψηλά επίπεδα κορτιζόλης, τα οποία επηρεάζουν περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη γνωστική και συναισθηματική ρύθμιση, όπως ο προμετωπιαίος φλοιός και ο ιππόκαμπος (Kalmakis et al., 2015). Η παρατεταμένη ενεργοποίηση του συστήματος HPA οδηγεί σε μια κατάσταση αυξημένης επαγρύπνησης. Η χρόνια αύξηση της κορτιζόλης μπορεί να επηρεάσει τη λειτουργία του προμετωπιαίου φλοιού, ο οποίος είναι υπεύθυνος για τις ΕΛ (Lund et al., 2020). Μελέτες έχουν δείξει ότι τα παιδιά που βιώνουν τραύμα ή ΑΕ παρουσιάζουν μειωμένο όγκο λευκής ουσίας στον προμετωπιαίο φλοιό, ιδιαίτερα στις περιοχές που σχετίζονται με τη ρύθμιση των συναισθημάτων και του γνωστικού ελέγχου (Carrion et al., 2010; van Harmelen et al., 2010). Αυτή η μείωση στον όγκο του εγκεφάλου συμβάλλει στις δυσκολίες στη λειτουργία των γνωστικών μηχανισμών και συγκεκριμένα των ΕΛ, εντείνοντας τις συνέπειες των πρώιμων ΑΕ στην αναπτυξιακή πορεία, τη λειτουργία και τη δομική σύσταση του εγκεφάλου.

 

Τα ελλείμματα στις ΕΛ λόγω των ΑΕ που έχουν βιώσει τα άτομα, μπορεί να έχουν σημαντικές συνέπειες σε διάφορους τομείς της ζωής (Johnson et al., 2021). Για παράδειγμα, η μείωση του ελέγχου των παρορμήσεων —η ικανότητα να αναστέλλουν τη συμπεριφορά τους— έχει συνδεθεί με αυξημένο κίνδυνο ψυχιατρικών διαταραχών, διαταραχών εξάρτησης από ουσίες, παχυσαρκία, προβλήματα με τον νόμο, κακή ακαδημαϊκή επίδοση και πρόωρη θνησιμότητα (Snyder et al., 2015). Η έλλειψη ελέγχου των παρορμήσεων μπορεί να οδηγήσει σε παρορμητικότητα, που αποτελεί παράγοντα ρίσκου για πολλές ψυχικές διαταραχές. Επιπλέον, τα ελλείμματα της εργαζόμενης μνήμης —η ικανότητα να κρατάμε και να επεξεργαζόμαστε πληροφορίες στο μυαλό— επηρεάζει τα άτομα τόσο σε κοινωνικό, όσο και σε ακαδημαϊκό επίπεδο. Τα παιδιά με μειωμένη εργαζόμενη μνήμη συχνά δυσκολεύονται να ακολουθήσουν οδηγίες, να συμμετέχουν σε σύνθετη επίλυση προβλημάτων και να διαχειρίζονται κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, με αποτέλεσμα χαμηλότερη ακαδημαϊκή απόδοση και κοινωνικές/επικοινωνιακές δυσκολίες (Naglieri & Goldstein, 2012). Ακόμα, η μειωμένη γνωστική ευχέρεια, η ικανότητα να προσαρμόζεται κανείς στις μεταβαλλόμενες απαιτήσεις ή να σκέφτεται προβλήματα από διάφορες οπτικές γωνίες, συνδέεται με μειωμένη ψυχική ευημερία και επαναλαμβανόμενες σκέψεις (Diamond, 2013). Αυτές οι γνωστικές δυσκολίες επηρεάζουν την ικανότητα του ατόμου να ανταπεξέρχεται σε διάφορες καταστάσεις, από το σχολείο μέχρι τις διαπροσωπικές σχέσεις και την εργασία.

 

Ειρήνη Ψυχογιουδάκη

Εγγεγραμμένη Σχολική Ψυχολόγος

 

Βιβλιογραφία

Carr, A. (2015). The handbook of child and adolescent clinical psychology: A contextual approach. Routledge.

Carrion, V. G., Weems, C. F., Richert, K., Hoffman, B. C., & Reiss, A. L. (2010). Decreased prefrontal cortical volume associated with increased bedtime cortisol in traumatized youth. Biological Psychiatry, 68(5), 491–493.

Diamond, A. (2013). Executive functions. Annual Review of Psychology, 64, 135–168.

Felitti, V. J., Anda, R. F., Nordenberg, D., Williamson, D. F., Spitz, A. M., Edwards, V., ... Marks, J. S. (1998). Adverse childhood experiences. American Journal of Preventive Medicine, 14(4), 245–258.

Hawkins, M. A., Layman, H. M., Ganson, K. T., Tabler, J., Ciciolla, L., Tsotsoros, C. E., & Nagata, J. M. (2021). Adverse childhood events and cognitive function among young adults: Prospective results from the national longitudinal study of adolescent to adult health. Child Abuse & Neglect, 115, 105008.

Johnson, D., Policelli, J., Li, M., Dharamsi, A., Hu, Q., Sheridan, M. A., ... & Wade, M. (2021). Associations of early-life threat and deprivation with executive functioning in childhood and adolescence: a systematic review and meta-analysis. JAMA pediatrics, 175(11).

Kalmakis, K. A., Meyer, J. S., Chiodo, L., & Leung, K. (2015). Adverse childhood experiences and chronic hypothalamic–pituitary–adrenal activity. Stress, 18(4), 446–450.

Kerker, B. D., Zhang, J., Nadeem, E., Stein, R. E. K., Hurlburt, M. S., Heneghan, A., ... McCue Horwitz, S. (2015). Adverse childhood experiences and mental health, chronic medical conditions, and development in young children. Academic Pediatrics, 15(5), 510–517

Lund, J. I., Toombs, E., Radford, A., Boles, K., & Mushquash, C. (2020). Adverse childhood experiences and executive function difficulties in children: a systematic review. Child abuse & neglect, 106, 104485.

Naglieri, J. A., Das, J. P., & Goldstein, S. (2012). Planning, attention, simultaneous, successive: A cognitive-processing-based theory of intelligence.

Schoemaker, K., Mulder, H., Deković, M., & Matthys, W. (2013). Executive functions in preschool children with externalizing behavior problems: A meta-analysis. Journal of abnormal child psychology, 41, 457-471.

Snyder, H. R., Miyake, A., & Hankin, B. L. (2015). Advancing understanding of executive function impairments and psychopathology: bridging the gap between clinical and cognitive approaches. Frontiers in Psychology, 6, 328

van Harmelen, A. L., van Tol, M. J., van der Wee, N. J., Veltman, D. J., Aleman, A., Spinhoven, P., ... Elzinga, B. M. (2010). Reduced medial prefrontal cortex volume in adults reporting childhood emotional maltreatment. Biological Psychiatry, 68(9), 832–838.